Στα χνάρια της μορφής του Ανδρέα Κάλβου

Πηγή: ΔΙΑΣΤΙΧΟ

 του Γιώργου Ανδρειωμένου

Σε πρόσφατο φύλλο της κυριακάτικης Καθημερινής (16.03.2025, ένθετο: «τέχνες & γράμματα», σ. 4), δημοσιεύτηκε εκτενές άρθρο του υπογραφομένου, όπου ανακοινώθηκε η ύπαρξη ανυπόγραφου πορτρέτου νεαρού «ανθρώπου των γραμμάτων» (πλάτους 48,5 cm και ύψους 60 cm), φιλοτεχνημένου, κατά πάσα πιθανότητα, στη Φλωρεντία, τη δεύτερη δεκαετία του 19ου αιώνα, και αγορασμένου από συλλέκτη των Αθηνών το 2008 στην ίδια πόλη, το οποίο στο πίσω μέρος του φέρει την επιγραφή στα ιταλικά: effigie del Sig. And. Calvo (εικόνα του κ. Ανδ[ρέα] Κάλβου). Εκεί, καταδείχθηκε η ομοιότητα του απεικονιζόμενου προσώπου προς τις περιγραφές του ποιητή, οι οποίες μας έχουν παραδοθεί από όσους τον γνώρισαν ή ήρθαν σε επαφή μαζί του – πρωτίστως μετά τα τριάντα του χρόνια ή και στην ωριμότητά του. Επομένως, όσα ακολουθούν βασίζονται σε όσα αναπτύχθηκαν στο προαναφερθέν άρθρο και σκοπό έχουν απλώς να ενισχύσουν, με παράθεση επιπλέον τεκμηριωτικού-φωτογραφικού υλικού, τη συναφή επιχειρηματολογία.

Πιο συγκεκριμένα, αξίζει να ξαναειπωθεί κι εδώ ότι στο διαβατήριο του ποιητή της Αρετής, το οποίο εκδόθηκε στις 24.06.1826 από το Βρετανικό Προξενείο της Μασσαλίας και ανακοινώθηκε προ μερικών ετών από τον αείμνηστο Σπύρο Ασδραχά (1933-2017), ο Κάλβος περιγράφεται να έχει ύψος πέντε πόδια και έξι ίντσες, ήτοι περί το ένα μέτρο και εξήντα οκτώ εκατοστά, καθώς και μαύρα μαλλιά, απογυμνωμένο μέτωπο, μαύρα φρύδια, λίγο χοντρή μύτη, καστανούς οφθαλμούς, μέτριο στόμα, μαύρα γένια, στρογγυλό πιγούνι, ωοειδές πρόσωπο και φυσική (με άλλα λόγια, λευκή) χροιά. Συμπληρωματικά, ο μαθητής του Ζακυνθινού βάρδου στην Ιόνιο Ακαδημία, Ευάγγελος Θ. Τσαρλαμπάς (1819-1943), τότε βουλευτής Λευκάδος, τον περιέγραφε στον Κωστή Παλαμά (1859-1943), στα τέλη της δεκαετίας του 1880, ως μέτριου αναστήματος, μελαχρινό, με μαύρα μάτια και «μεγάλην ρίνα», λιτοδίαιτο, αξιοπρεπή, ευερέθιστο, μοναχικό και αφοσιωμένο στη μελέτη βιβλίων και στη συγγραφή, με ιδιαίτερη προτίμηση στο μαύρο χρώμα (με το οποίο, μάλιστα, είχε βαμμένα τα έπιπλά του), «ως αρμοζόμενον ίσως προς το μελαγχολικόν του χαρακτήρος του».

Αυτοψία της εν λόγω προσωπογραφίας έδειξε, πρώτ’ απ’ όλα, ότι υπάρχει η προαναφερθείσα αναγραφή στην πίσω πλευρά του πορτρέτου (βλ. τις οικείες φωτογραφίες που παρατίθενται στο παρόν σημείωμα και δείχνουν, αφενός μεν, την οπίσθια όψη του πίνακα, αφετέρου δε, τη σχετική αναγραφή στα ιταλικά). Έπειτα, κατέστησε εμφανές ότι αρκετά από τα στοιχεία που μνημονεύτηκαν στις προαναφερθείσες περιγραφές του ποιητή, μπορούν να ταυτιστούν – όπως η μέτρια σωματική διάπλαση, το πλατύ μέτωπο, τα μαύρα φρύδια, τα καστανά μάτια, η μεγάλη μύτη, το ωοειδές πρόσωπο, το στρογγυλό πιγούνι, οι μακριές φαβορίτες, τα ίχνη μουστακιού και υπογένειου και η λευκή χροιά του προσώπου (πρβλ. τη φωτογραφία του πίνακα που επίσης δίδεται εδώ). Ο απεικονιζόμενος βρίσκεται σε νεαρή ηλικία, έχει ανοιγμένο εμπρός του χειρόγραφο κώδικα, τον οποίο κρατά με το αριστερό του χέρι και στερεώνει τα φύλλα του με το δεξί, ενώ στο πλάι του βρίσκονται τόμοι βιβλίων ή/και κώδικες που, κατά πάσα πιθανότητα, παραπέμπουν, έστω μερικώς, σε αρχαίους συγγραφείς· και τα δύο αυτά στοιχεία συνάδουν προς το πάθος του Κάλβου για τη γραφή έργων και τη μελέτη βιβλίων, ήδη από τα νεανικά του χρόνια· ήταν τότε που ο μεγάλος συμπατριώτης του (και, κυρίως, δάσκαλός του και λογοτεχνικό του πρότυπο) Νικολό Ούγκο Φόσκολο (1778-1827) έγραφε για τον νεαρό Κάλβο, ενώ ζούσαν και οι δυο στη Φλωρεντία (το παράθεμα αντλείται από την περίφημη διάλεξη του Παλαμά για τον ποιητή των Ωδών, στα 1889):

Ο Κάλβος συνέγραψεν εν τω οίκω μου δύο τραγωδίας. Και είναι μεν αληθές ότι αύται δεν δύνανται να παραβληθώσι προς τα έργα των μεγάλων ποιητών, ουχ ήττον προδίδουσι την έξοχον του ανδρός διάνοιαν. Ακόμη δεν συνεπλήρωσε τα εικοσιτέσσαρα έτη. Είναι εγκρατής και μετριόφρων, φιλόσοφος δ’ εκ φύσεως και ουχί προς ματαίαν επίδειξιν σοφίας δανεισμένης εκ των βιβλίων.

Μόνο υποθέσεις μπορεί να κάνει κανείς ως προς το γιατί ο συγκεκριμένος πίνακας δεν φέρει την υπογραφή αυτού που τον φιλοτέχνησε.

Και είναι τα ίδια χρόνια που ο σπουδαίος Ιταλοζακυνθινός δημιουργός συμβούλευε τον μαθητή του (σε απόδοση του Κώστα Σολδάτου)

να κάνει συντροφιά μέρα νύχτα με μετριοφροσύνη και νεανική τόλμη με τους μεγάλους της Αρχαιότητας και καμμιά δωδεκαριά Ιταλούς πεζογράφους και ποιητές.

Μόνο υποθέσεις μπορεί να κάνει κανείς ως προς το γιατί ο συγκεκριμένος πίνακας δεν φέρει την υπογραφή αυτού που τον φιλοτέχνησε· σε κάθε περίπτωση, ήταν κομμάτι δύσκολο να πληρωθεί καλά ένας επώνυμος ζωγράφος από έναν νεαρό ποιητή που μόλις κατόρθωνε να επιβιώνει στη Φλωρεντία του πρώτου μισού της δεύτερης δεκαετίας του 19ου αιώνα, ενώ δεν είναι απίθανο η αμοιβή του καλλιτέχνη να καταβλήθηκε από κάποιο πρόσωπο με οικονομική επιφάνεια, όπως η φίλη του Φόσκολο (αλλά και γνώριμη του Κάλβου) Κουιρίνα Μοτσένι Ματζότι (1781-1847) – που τότε ζούσε στην ίδια πόλη με αυτούς· ίσως, μάλιστα, να ήταν ο ίδιος ο Φόσκολο που μεσολάβησε για να φιλοτεχνηθεί το πορτρέτο του μαθητή του – και μάλιστα στο σπίτι του στο Μπελοσγκουάρντο, μιας και ήταν μάλλον απίθανο τότε να διαθέτει ο νεαρός Ζακυνθινός δημιουργός σημαντική βιβλιοθήκη ο ίδιος· είναι δε την ίδια περίοδο (1813) που φιλοτεχνήθηκε, στην πόλη του Άρνου, από τον Φρανσουά Ξαβιέ Φαμπρ (1766-1837), η γνωστή προσωπογραφία του ποιητή των Τάφων· ακόμη, ενδέχεται ο ζωγράφος να μην πληρώθηκε καν ή και να μην άρεσε το πορτρέτο στον Κάλβο ή και να μην πρόλαβε να το πάρει μαζί του, δεδομένης της εσπευσμένης αναχώρησής του από τη Φλωρεντία και να το άφησε εκεί, όπου και τελικά βρέθηκε, τόσα χρόνια μετά. Από την άλλη, υποθέσεις σαν και τις πιο πάνω ίσως εξηγούν την πρόχειρα γραμμένη σημείωση στο πίσω μέρος του πορτρέτου, στην οποία, ας σημειωθεί, το όνομα του ποιητή αναγράφεται ως Calvo, ενώ τότε συνήθιζε να υπογράφει ως Calbo – πράγμα που δείχνει ότι κάποιος άλλος την έθεσε (πιθανόν ο καλλιτέχνης;), ώστε να είναι δυνατόν να συσχετιστεί ο εικονιζόμενος με κάποιο πρόσωπο.

Όπως και να ’χει το πράγμα, οι συμπτώσεις είναι πολλές... Κάλλιστα, θα μπορούσε ένας φιλόδοξος νεαρός λογοτέχνης, μαθητής ενός διάσημου ποιητικού αστέρα της περιόδου, σπουδαστής «Ακαδημίας Καλών Τεχνών» και ηθοποιός στην πρωτεύουσα της Τοσκάνης, στα είκοσι με είκοσι τέσσερα χρόνια του, να έχει ποζάρει ακόμη και σε έναν από τους ζωγράφους που παραδοσιακά κατακλύζουν την πόλη αυτή, προκειμένου να φιλοτεχνηθεί το πορτρέτο του. Το στιλ της ζωγραφικής, η ενδυμασία, η κόμμωση, η πόλη στην οποία βρέθηκε και αγοράστηκε ο πίνακας συνηγορούν, μαζί με όσα σημειώθηκαν ανωτέρω, στο να τοποθετηθεί η δημιουργία του πίνακα στον συγκεκριμένο χώρο και χρόνο, ενώ τα υπόλοιπα δεδομένα στοιχειοθετούν βάσιμα την υπόθεση ότι θα μπορούσαμε να έχουμε να κάνουμε με τη μορφή του Ανδρέα Κάλβου σε νεανική ηλικία.