Η Νέα Ρώμη και η πρώτη ευρωπαϊκή αυτοκρατορία

Ο συνεργάτης μας Διονύσης Ν. Μουσμούτης παρουσιάζει το νέο βιβλίο της Ελένης Γλύκατζη-Αρβελέρ, Γιατί το Βυζάντιο, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, σελίδες 287.

Ο βίος της παγκόσμιας αυτοκρατορίας του μεσαιωνικού Ελληνισμού οριοθετείται και χρονολογείται από την 11η Μαΐου του 330, όταν ο Κωνσταντίνος τέλεσε τα εγκαίνια της πόλης, έως την 29η Μαΐου του 1453, όταν ο στρατός του Μωάμεθ εισέβαλε στην Πόλη και επί τρεις συνεχείς ημέρες τη λεηλατούσε. Το όνομα Βυζάντιο δόθηκε στην αυτοκρατορία από τους πρώτους καθολικούς καλόγερους μελετητές, οι οποίοι για ευνόητους λόγους δεν ήθελαν να δώσουν το ευγενές γι' αυτούς όνομα στο κράτος των σχισματικών Ελλήνων ορθοδόξων. Από τα Βαλκάνια, τον σλαβικό κόσμο ώς τη Ρωσία, από τον Δούναβη ώς τον Ευφράτη και από την ελληνόφωνη Κάτω Ιταλία ώς τους χριστιανικούς πληθυσμούς της Γεωργίας και Αρμενίας, οι λαοί αυτοί, άλλος λιγότερο και άλλος περισσότερο, έζησαν στη σφαίρα της χιλιόχρονης αυτοκρατορίας.

Η Παλαιά Ρώμη ήταν μεν η Αιώνια Ρώμη, αλλά δεν ήταν παρά μια «Roma mobilis» (κινητή), γιατί κατά τα αρχαιορωμαϊκά πρότυπα, Ρώμη ήταν η πόλη όπου βρισκόταν ο εκάστοτε αυτοκράτορας. Αντίθετα όμως από την Παλαιά, η Νέα Ρώμη ήταν η αμετάθετη έδρα του αυτοκράτορα, εξού και το όνομα Βασιλεύουσα. Πρώτη λοιπόν πραγματική πρωτεύουσα, η Κωνσταντινούπολη, ήταν έδρα της Αυτοκρατορίας και της Εκκλησίας, κέντρο αποφάσεων, απ' όπου ξεκινούσε και κατέληγε κάθε εξουσία, βάση και κορυφή της κοινωνικής και διοικητικής πυραμίδας, εστία δηλαδή του κράτους, καρδιά και πρότυπο κάθε καλλιτεχνικής και πνευματικής δημιουργίας. Το πρώτο πανεπιστήμιο ιδρύθηκε στην Κωνσταντινούπολη τον 5ο αιώνα, ήκμασε τον 10ο αιώνα κι έφτασε στο απόγειο της δόξας του στα μέσα του 11ου αιώνα. Σε αυτή την Κωνσταντινούπολη θα γίνει προοδευτικά η μεταφορά της αυτοκρατορικής εξουσίας από την Παλαιά Ρώμη, που γνωρίζει σταδιακά ερήμωση και κατάπτωση, κυρίως μετά την επιδρομή των βαρβάρων του Αλάριχου το 410.

Η πτώση της Κωνσταντινούπολης δεν υπήρξε μόνο τραυματική για τους Νεοέλληνες και τους άλλους μεταβυζαντινούς ορθόδοξους λαούς, αλλά και για τους Λατίνους της εποχής, από τους οποίους πολλοί συνειδητοποίησαν ότι μετά την Πόλη άνοιγε ο δρόμος των Τούρκων προς τη δική τους Ευρώπη. Το 1453 είχε παγκόσμια απήχηση και σημαδεύει το γύρισμα του χρόνου και της ιστορίας. Τότε τοποθετείται η αρχή του Μεσαίωνα για τους Ελληνες, τότε αρχίζει και η ελληνική διασπορά, όχι πλέον με αποικιακό πνεύμα, όπως στα χρόνια της ελληνικής ακμής, αλλά ως καταφυγή σε χώρες φίλες.

Η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ στο νέο της βιβλίο αποσαφηνίζει το Βυζάντιο διά του Βυζαντίου, με πολλές αναφορές σε κείμενα-κλειδιά (Τριακονταετηρικός του Ευσεβίου, Κοσμογραφία του Κοσμά Ινδικοπλεύστη, Τακτικά του Λέοντος ΣΤ' του Σοφού, Βίος Ιακώβου του Νεοφωτίστου, Σχόλια του Τζέτζη, Επαναγωγή κ.ά.), τα οποία, όπως τεκμηριωμένα υποστηρίζει, εκφράζουν τα χαρακτηριστικά της βυζαντινής ψυχοσύνθεσης ή σημαδεύουν παραστατικά τομές και στροφές της ιστορίας του Βυζαντίου. Στα δεκαέξι κεφάλαια του βιβλίου της αναλύονται οι σχέσεις της Πολιτείας με την Εκκλησία, του κέντρου με την περιφέρεια, του Βυζαντίου με τους πολυποίκιλους γείτονές του, φίλους, συμμάχους ή εχθρούς. Οι συνοριακές συρρικνώσεις, οι δογματικές διαμάχες, οι στρατιωτικοπολιτικές αντιπαλότητες και οι άνισες κοινωνικές διαβαθμίσεις που ρύθμιζαν την καθεστηκυία τάξη, εξηγούν τη δυσκολία της βυζαντινής κοινωνίας αλλά και της πολιτικής να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις των καιρών. Η πτώση της αυτοκρατορίας πρώτα στα χέρια των Σταυροφόρων (1204) και τελικά στους Οθωμανούς (1453) προλογίζει τη χαλεπότητα της μετέπειτα εποχής, της οποίας θεμέλιο μένει η πολύχρονη βυζαντινή εμπειρία: θρησκευτική, ιδεολογική και βιωματική. Η συγγραφέας, με τη γνωστή γλαφυρότητα και προσληπτικότητα που διακρίνει τον λόγο της -προφορικό και γραπτό-, αναπτύσσει θέματα που σχετίζονται κυρίως με φαινόμενα μακράς διαρκείας και μπορούν να ερμηνεύσουν το Γιατί της βυζαντινής πολιτικής εμβέλειας· από εκεί προκύπτει και ο τίτλος του βιβλίου.

Η ίδια αναφέρει ότι το πόνημά της αυτό απευθύνεται «σε όσους από τους Νεοέλληνες ταλανίζονται με το πρόβλημα της ελληνικής ιστορικής συνέχειας και στους ξένους (κυρίως τους Δυτικοευρωπαίους και τους Αμερικανούς βλαστούς τους) που αρκούνται στην επιλεκτική γνώση του παρελθόντος τους, άσχετα από κάθε ιστορική πραγματικότητα και με μόνο μέλημα τη δικαίωση μιας σύγχρονης πολιτικής προσέγγισης, που υπαγορεύουν συμφέροντα και ενδιαφέροντα, ξένα συχνά από την Ιστορία και το αντικείμενό της».

Πρώτη γυναίκα πρόεδρος του Τμήματος Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης το 1967, και πρώτη γυναίκα πρύτανης στη μέχρι τότε ιστορία των 700 χρόνων του ίδιου Πανεπιστημίου, το 1976, από τις εξέχουσες πανεπιστημιακές προσωπικότητες στον διεθνή χώρο, η βυζαντινολόγος Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ στο βιωματικό βιβλίο της -απόσταγμα της πολύχρονης διδασκαλίας στη Σορβόνη- απευθύνεται στο ευρύ κοινό και ιδιαίτερα σε όσους απασχολεί-ενδιαφέρει το ζήτημα της ελληνικής ιστορικής συνέχειας. Τοποθετεί το Βυζάντιο στη θέση που τα επιτεύγματά του μας υπαγορεύουν. Αυτά δηλαδή που το αναδεικνύουν ως την πρώτη ευρωπαϊκή αυτοκρατορία και που μπορούν να ερμηνεύσουν όχι μόνο το -ανεπαρκώς ακόμη γνωστό- πολιτιστικό του μεγαλείο, αλλά και την ασυνήθη για παγκόσμια δύναμη μακροβιότητά του. Η ιστορική επιστήμη πρέπει να της οφείλει χάριτες.