Τα Σεπτεμβριανά 1955 της Κωνσταντινούπολης. Αφιέρωμα στην "Ιστορία Εικονογραφημένη" (τ. 603)

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ: ΔΙΟΝΥΣΗΣ Ν. ΜΟΥΣΜΟΥΤΗΣ

Από το 1955 και μετά, οπότε το Κυπριακό ήρθε στο προσκήνιο της τουρκικής κοινής γνώμης, ξεκίνησε μια εθνικιστική καμπάνια με στόχο το Πατριαρχείο και τη ρωμαίικη μειονότητα της Κωνσταντινούπολης. Στις 6 Σεπτεμβρίου 1955 στον τουρκικό Τύπο δημοσιεύονται ειδήσεις για επίθεση στο σπίτι όπου είχε γεννηθεί ο Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη. Μέσα σε λίγη ώρα, στην Κωνσταντινούπολη, μεγάλες ομάδες διαδηλωτών επιτίθενται σε καταστήματα, κατοικίες, εκκλησίες, σχολεία και νεκροταφεία, σχεδόν σε όλες τις περιοχές της πόλης όπου υπήρχαν κοινότητες Ρωμιών. Υπολογίζεται ότι στα επεισόδια συμμετείχαν περίπου 100.000 άνθρωποι.

Oι βιαιοπραγίες εκδηλώθηκαν σχεδόν ταυτόχρονα και «ομοιόμορφα», κάτι που δείχνει ότι υπήρχε προσχεδιασμένη στρατηγική. Υπάρχουν ενδείξεις ότι την εκτέλεση των λεηλασιών διεύθυναν άτομα-καθοδηγητές, εφοδιασμένοι με καταλόγους των «στόχων». Πολλές επίσης μαρτυρίες αποδεικνύουν ότι είχαν μεταφερθεί διαδηλωτές από τα προάστια της Πόλης, αλλά και από την επαρχία. Αρκετές ώρες μετά την έναρξη των επιθέσεων, κι ενώ η καταστροφή είχε πλέον συντελεστεί, η τουρκική κυβέρνηση διέταξε την επιβολή στρατιωτικού νόμου στην Κωνσταντινούπολη, στην Άγκυρα και στη Σμύρνη. Ως υπεύθυνοι για τις ταραχές υποδείχθηκαν οι κομμουνιστές. Παρά την έκταση των καταστροφών, ελάχιστες αποζημιώσεις δόθηκαν από το τουρκικό κράτος στις δεκάδες χιλιάδες Έλληνες που έχασαν τις περιουσίες τους.

Η τυπικά ψυχροπολεμική θεωρία όμως περί κομουνιστικής σκευωρίας ήταν ελάχιστα πειστική. Τα γεγονότα είχαν καθαρά εθνικιστικό χαρακτήρα και η εμπλοκή του αντικομουνιστικού εθνικόφρονα χώρου σε αυτά ήταν οφθαλμοφανής. Έτσι, στα τέλη Δεκεμβρίου αφέθηκαν ελεύθεροι οι «κομμουνιστές» χωρίς καμία εξήγηση. 

Τον Μάιο του 1960 ο Μεντερές ανατρέπεται με στρατιωτικό πραξικόπημα, και τον Οκτώβριο του 1961 δικάζεται από έκτακτο δικαστήριο για τα γεγονότα του Σεπτεμβρίου 1955. Κατά τη διάρκεια της δίκης τονίστηκε ο κεντρικός ρόλος που διαδραμάτισε η κυβέρνησή του στα επεισόδια. Η προσπάθεια των δικαστικών αρχών ήταν να συνδεθούν τα γεγονότα αποκλειστικώς με τον Μεντερές και το Δημοκρατικό Κόμμα. Αντιθέτως, αποσιωπήθηκαν συστηματικά η εμπλοκή του κρατικού μηχανισμού στη σύλληψη του σχεδίου, στην προβοκάτσια περί της δήθεν εκρήξεως στο τουρκικό προξενείο στη Θεσσαλονίκη, στην οργάνωση, τη μεταφορά και τον εφοδιασμό των «διαδηλωτών», στην εκ των προτέρων χαρτογράφηση των ελληνικών σπιτιών, καταστημάτων και όλων των σημείων ελληνικού ενδιαφέροντος και στην υπόδειξή τους κατά τη διάρκεια των ταραχών και, τέλος, στην κάλυψη από πλευράς αστυνομίας.

Για τον Ελληνισμό της Τουρκίας τα Σεπτεμβριανά ήταν η επιβεβαίωση ότι η πολιτική των Νεοτούρκων έναντι των μειονοτήτων συνεχιζόταν. Οι επιχειρήσεις που καταστράφηκαν δεν μπόρεσαν ποτέ να ορθοποδήσουν, ενώ τουλάχιστον 8.000 ομογενείς έμειναν χωρίς εργασία. Ουσιαστικά, μετά τα Σεπτεμβριανά οι Έλληνες απώλεσαν τον σημαντικό ρόλο που απολάμβαναν στην οικονομική και κοινωνική ζωή της Κωνσταντινούπολης. Ήταν η αρχή του τελικού ξεριζωμού για τον Ελληνισμό της Πόλης, παρόμοιου με εκείνο των Ελλήνων της Μικράς Ασίας το 1922. Από τους 100.000 Έλληνες που ζούσαν εκείνη την εποχή στην Πόλη, τα χρόνια που ακολούθησαν ο αριθμός τους συρρικνώθηκε σταδιακά σε λίγες χιλιάδες.