Στην ιερότητα της Αρχαίας Μεσσήνης

Στη σημερινή μας ανάρτηση θα σάς πάρω μαζί μου σ' ένα ταξίδι στον Χρόνο. Έτσι και μόνον έτσι μπορούμε -θεωρώ- ν' ανθέξουμε το Αύριο που μάς μέλλει: Εάν πότε-πότε πισωγυρίζουμε στις ρίζες για ν' αντλήσουμε μηνύματα και σοφίες για την περαιτέρω πορεία.

Στα μέσα του περασμένου Αυγούστου βρεθήκαμε στον αρχαιολογικό χώρο της Αρχαίας Μεσσήνης, απ' όπου και οι φωτογραφίες που ακολουθούν. Τόπος, που αποπνέει ιερότητα και απαιτεί σεβασμό. Ο επισκέπτης μένει έκθαμβος από τη συνάφειά του με την Τελειότητα και το προγονικό Πνεύμα, αλλά και... κάθιδρος από το μένος του θερινού ήλιου κατεπάνω του!...

Κι επειδή δεν μπορούμε να τα γνωρίζουμε όλα, είχα κοντά μου το ευσύνοπτο ιστορικό - αρχαιολογικό κείμενο της αρχαιολόγου Γεωργίας Χατζή - Σπηλιοπούλου από τη σχετική σελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού προς γνώσιν. Αφού λοιπόν η Αρχαία Μεσσήνη δεν είναι τόσο γνωστή στο ευρύ κοινό, όσο άλλοι τόποι της Αρχαιότητος, τις φωτογραφίες μας συνοδεύει το κείμενο εκείνο της ειδικής επιστήμονος.

Η αρχαία Μεσσήνη ήταν η πρωτεύουσα της Μεσσηνίας. Ήταν ιδρυμένη κοντά στο σημερινό χωριο Μαυρομάτι, στις δυτικές υπώρειες του όρους Ιθώμη. Η Ιθώμη ήταν το ισχυρότερο φυσικό και τεχνητό οχυρό της Μεσσηνίας. Η πόλη ιδρύθηκε από το Θηβαίο στρατηγό Επαμεινώνδα το 369 π.Χ. ο οποίος ελευθέρωσε τη Μεσσηνία από τους Σπαρτιάτες. Η Μεσσήνη γνωρίζει μέγιστη ακμή κατά τους ελληνιστικούς και πρώιμους αυτοκρατορικούς χρόνους.

Οι πρώτες μαρτυρίες ανθρώπινης εγκατάστασης στην αρχαία Μεσσήνη ανάγονται στην Ύστερη Νεολιθική περίοδο (4300-3000 π.Χ.) ή στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (2800-1900 π.Χ.). Κατά τον 9ο αι. π.Χ. υπήρχε ήδη οργανωμένος οικισμός στην περιοχή του Ασκληπιείου, ενώ στην περιοχή της κρήνης Κλεψύδρας, μέσα στο σημερινό χωριό Μαυρομάτι, λειτουργούσε ιερό αφιερωμένο στον ποτάμιο θεό Αχελώο. Στα 800-700 π.Χ., το ιερό του Διός Ιθωμάτα στην Ιθώμη βρισκόταν σε πλήρη λειτουργία. Στην κάτω πόλη ιδρύεται το πρώτο ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος και το πρωιμότερο ασκληπιείο. Το πρώιμο αυτό πόλισμα με τα ιερά του, φέρει προφανώς, το όνομα Ιθώμη.

Το κράτος των Μεσσηνίων τελεί υπό μακρόχρονη σπαρτιατική κατοχή (8ος - 5ος αι. π.Χ.), που καταγράφεται στους τέσσερις, γνωστούς στην ιστορία, ως Μεσσηνιακούς πολέμους. Ο τρίτος Μεσσηνιακός πόλεμος (510-490 π.Χ.) συνδέεται με το όνομα του θρυλικού ήρωα Αριστομένη. Κατά τον 4ο Μεσσηνιακό πόλεμο (464-456 π.Χ.) πολιορκείται επί πολλά έτη η ακρόπολη της Ιθώμης, και η εξέγερση των υπόδουλων Μεσσηνίων καταλήγει σε συνθηκολόγησή τους. Οι φυγάδες Μεσσήνιοι εγκαθίστανται στη Ναύπακτο, ενώ το 399 π.Χ. εκδιώκονται από τους Σπαρτιάτες και καταφεύγουν στη Σικελία και την Κυρηναϊκή. Μετά τη μάχη στα Λεύκτρα της Βοιωτίας (471 π.Χ.) και την ήττα των Σπαρτιατών, ο Θηβαίος στρατηγός Επαμεινώνδας και οι Αργείοι σύμμαχοι ιδρύουν το ανεξάρτητο κράτος των Μεσσηνίων (369 π.Χ.). Η νέα πρωτεύουσα κτίζεται στις υπώρειες της Ιθώμης, τειχίζεται με ισχυρό και επιβλητικό οχυρωματικό περίβολο, και ονομάζεται Μεσσήνη από την ομώνυμη μυθική προδωρική βασίλισσα.

Κατά την περίοδο ανάμεσα στον 3ο αι. π.Χ. και 1ο αι. μ.Χ. οικοδομείται σύμφωνα με το ιπποδάμειο πολεοδομικό σύστημα, αποκτά κτήρια, ιερού-θρησκευτικού αλλά και πολιτικού-δημόσιου χαρακτήρα, και κοσμείται με αξιόλογα έργα τέχνης, κυρίως με τα κολοσσιαία γλυπτά του Μεσσήνιου γλύπτη Δαμοφώντος. Τα δεδομένα του πλήθους των επιγραφών και των νομισμάτων, που ήρθαν στο φως κυρίως κατά τις πρόσφατες ανασκαφές, συνδέουν την πορεία της με ιστορικά γεγονότα της περιόδου των διαδόχων, του βασιλείου των Μακεδόνων, της Αχαϊκής Συμπολιτείας, του Κοινού των Αρκάδων και των Αιτωλών, αλλά και της παρέμβασης της Ρώμης στα ελληνικά πράγματα.

Η πόλη παρακμάζει από τον 3ο αι. μ.Χ. και εξής, μετά από την καταστροφή της από τους Γότθους το 395 π.Χ. Εγκαταλείπεται οριστικά γύρω στα 360-370 μ.Χ. Πάνω στα ερείπιά της εγκαθίσταται οικισμός πρωτοβυζαντινών χρόνων (5ος-7ος αι. μ. Χ.), ενώ η ζωή συνεχίζεται στο χώρο και κατά τους επόμενους βυζαντινούς αιώνες (8ος- 15ος αι. μ.Χ.). Ο αρχαίος περιηγητής Παυσανίας επισκέπτεται τη Μεσσήνη στους χρόνους του Αντωνίνου του Ευσεβούς (155-160 μ.Χ.).

Την εποχή αυτή η πόλη αποτελεί ακόμη σπουδαίο πολιτικό και καλλιτεχνικό κέντρο, με τα δημόσια λατρευτικά ή κοσμικά της κτίσματα σε καλή κατάσταση και διατηρεί αμετάβλητο τον ιπποδάμειο οικοδομικό της ιστό. Η περιήγησή του Παυσανία στην Μεσσήνη καταγράφεται στα Μεσσηνιακά του (4.26.3, 4.27.8 και 4.31.4-33.2). Αιώνες αργότερα ευρωπαίοι περιηγητές καθοδηγούμενοι από την δική του μαρτυρία, παρουσιάζουν τα πρώτα στοιχεία για τα σωζόμενα κατά την εποχή τους μνημεία της πόλης. Το έργο του περιηγητή W.M.Leake, Travels in the Morea (Λονδίνο 1930) και κυρίως η μνημειώδης δημοσίευση της Γαλλικής Επιστημονικής Αποστολής του Μορέως υπό τον αρχιτέκτονα Abel Blouet (1831-1838), αποτελούν την πρώτη προσπάθεια εμπεριστατωμένης μελέτης της αρχαίας πόλης.

Συστηματική ανασκαφική έρευνα στη Μεσσήνη πραγματοποιήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα από τον Σάμιο αρχαιολόγο και μετέπειτα πολιτικό Θεμιστοκλή Σοφούλη (1895), κατόπιν από τον Γεώργιο Οικονόμο (1909 και 1925), και αργότερα από τον ακαδημαϊκό Αναστάσιο Ορλάνδο (1957-1975). Το 1987 άρχισε και συνεχίζεται μέχρι σήμερα εκτεταμένο ανασκαφικό και αναστηλωτικό έργο στην αρχαία Μεσσήνη υπό την αιγίδα της Αρχαιολογικής Εταιρείας με διευθυντή τον καθηγητή Πέτρο Γ. Θέμελη. Στο μικρό τοπικό αρχαιολογικό μουσείο εκτίθενται αντιπροσωπευτικά ευρήματα της παλαιότερης και πρόσφατης ανασκαφικής έρευνας.

Ως αρχαιολογικός χώρος της αρχαίας Μεσσήνης νοείται εκείνος, που περικλείεται εντός του οχυρωματικού περιβόλου. Πέραν, δηλαδή, του οργανωμένου και περιφραγμένου τμήματος, που συνδέεται άμεσα με το Αρχαιολογικό Μουσείο, περιλαμβάνεται και το όρος Ιθώμη, όπου βρισκόταν η ακρόπολη και το ιερό του Διός Ιθωμάτα, κοντά στην παλιά Μονή Βουλκάνου ή Βουρκάνου. Επίσης, περιλαμβάνονται τα ιερά Ειλειθυίας-Κουρήτων και το ιερό της Αρτέμιδος Λιμνάτιδος, στις βορειοανατολικές πλαγιές του όρους. Μέσα στο σημερινό χωριό Μαυρομάτι, βρίσκεται η αρχαία κρήνη Κλεψύδρα που υδροδοτεί το χώρο μέχρι σήμερα.

Η Ιθώμη ήταν το ισχυρότερο φυσικό και τεχνητό οχυρό της Μεσσηνίας. Οι οχυρώσεις της, που διατηρούνται σε καλή κατάσταση ακόμη κυρίως στο βορειοδυτικό τμήμα τους, ακολουθούν πορεία μήκους 9,5 χιλ., όπως αυτή προσδιορίζεται από τα σωζόμενα ίχνη. Διατηρούνται αρκετοί ορθογώνιοι πύργοι και ένας πεταλόσχημος, καθώς και η μνημειώδης Αρκαδική πύλη (δυτική). Η Λακωνική πύλη (ανατολική) έχει καταστραφεί. Έξω από την Αρκαδική πύλη σώζονται ταφικά μνημεία επιφανών οικογενειών της Μεσσήνης.

Ο κυρίως αρχαιολογικός χώρος αναπτύσσεται σε επικλινές έδαφος, από βορρά προς νότο. Κατηφορίζοντας κανείς από το Αρχαιολογικό Μουσείο, συναντά το θέατρο της πόλης με το επιβλητικό ανάλημμά του, και τη μνημειώδη κρήνη Αρσινόη, ανάμεσα στο θέατρο και την αγορά. Η αγορά, η οποία ανασκάπτεται, καταλαμβάνει τεράστια έκταση ανατολικά της κρήνης Αρσινόης και βόρεια του ασκληπιείου. Το οικοδομικό συγκρότημα του ασκληπιείου αποτελούσε τον πυρήνα της δημόσιας ζωής της πόλης μαζί με την αγορά. Περιλαμβάνει λαμπρά οικοδομήματα δημόσιου-πολιτικού χαρακτήρα και άλλα θρησκευτικού-λατρευτικού. Αυτά αναπτύσσονται στη βόρεια στοά (Σεβάστειον ή Καισαρείον, ''οίκος Η''), στην ανατολική (εκκλησιαστήριο, πρόπυλο, βουλευτήριο και αρχείο) και στη δυτική (οίκοι ''Κ'', ''Μ'', ''Ν'', ''Ξ'' και ''Υ''). Στο κέντρο του υπαίθριου χώρου δεσπόζει ο μεγάλος δωρικός ναός και ο βωμός του. Βορειοδυτικά του ασκληπιείου αποκαλύφτηκε το πρώτο ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος, και κοντά σε αυτό, το ιερό της Δήμητρος και των Διοσκούρων, που δεν είναι επισκέψιμο. Ανατολικά του ασκληπιείου διέρχεται η Ανατολική Οδός, όπου εκτείνονται ερείπια πρωτοχριστιανικού οικισμού. Αμέσως ανατολικότερα, συναντά κανείς ταφικό μνημείο με περίβολο των ελληνιστικών χρόνων, και νοτιοανατολικά αυτού τα ερείπια ρωμαϊκής επαύλεως. Κοντά στη νότια στοά του ασκληπιείου έχει τοποθετηθεί ενεπίγραφος κίονας, που φέρει χαραγμένα ψηφίσματα επτά πόλεων της Ελλάδος προς τιμήν του Μεσσήνιου γλύπτη Δαμοφώντος, ο οποίος κατεξοχήν εργάστηκε στο ασκληπιείο.

Αμέσως νότια του ασκληπιείου έχει αποκαλυφθεί το ''ηρώο Δ'', και εκτεταμένο λουτρικό συγκρότημα (βαλανείο). Προχωρώντας νοτιότερα, συναντά κανείς τα λείψανα οικοδομικού συνόλου, το οποίο ταυτίζεται με το Ιεροθύσιο, που αναφέρει ο περιηγητής Παυσανίας.

Ευρεία οδός οδεύει δυτικά του ασκληπιείου και καταλήγει στο μνημειώδες πρόπυλο του γυμνασίου της Μεσσήνης. Το γυμνάσιο, που περιέβαλλε με τρεις στοές σε σχήμα Π το στάδιο της πόλης, αποτελούσε με αυτό ενιαίο λειτουργικά και αρχιτεκτονικά σύνολο, όπου τελούνταν αγώνες και εκπαιδεύονταν οι έφηβοι. Κατά μήκος της δυτικής στοάς του γυμνασίου αναπτύσσονται ορθογώνιοι χώροι, όπου είχαν στηθεί σπουδαία έργα τέχνης, αντίγραφα σημαντικών γλυπτών της αρχαιότητος, όπως ο Ερμής/Θησέας, ο Ηρακλής, ο Δορυφόρος και άλλα. Αμέσως δυτικά των χώρων αυτών είχαν ανιδρυθεί αξιόλογα ταφικά μνημεία, όπου είχαν ενταφιαστεί επιφανείς νεκροί, τιμώμενοι από τους Μεσσήνιους πολίτες ως ήρωες. Στην ίδια περιοχή ανασκάπτεται ιερό ήρωα που, πιθανότατα, ήταν αφιερωμένο στον θρυλικό ήρωα-οικιστή της Μεσσήνης, Αριστομένη.

Βορειοδυτικά του γυμνασίου ερευνώνται τα ερείπια εκτεταμένης αστικής ρωμαϊκής επαύλεως. Ορθογώνιο κτίσμα στο νότιο πέρας της δυτικής στοάς του γυμνασίου, αναγνωρίζεται ως παλαίστρα. Σε επαφή με το νότιο τμήμα του σταδίου και το νοτίο περιτείχισμα της πόλης είχε ανεγερθεί επιβλητικό ηρώο, το οποίο αποτελούσε μαυσωλείο της επιφανούς μεσσηνιακής οικογένειας των Σαιθιδών.